Ta sürgünlikten evel Q?r?m Devlet ne?riyat?nda ba?lan??ç s?n?flar içün ç?qar?l?an «Oquma kitap»larn?ñ birinde böyle bir tasvir ketirile: «A?arm?? da?? Eski Q?r?m ?eherini suvuq s?rt yellerinden saqlap tur?an bir da?d?r…».

Haqiqaten, hem bizim xalq rivayetlerimizde, ve hem rus ?airleriniñ eserlerinde s?q-s?q añ?l?an da?n?ñ Eski Q?r?m bölgesiniñ dünya?a nam? ketken beñzersiz iqlimini ve acayip tabiat?n? saqlap kelmesinde rolü her vaq?t misilsiz büyük ol?p keldi. Ve tek Eski Q?r?m ?eheri ve civarlar? içün degil. Daha yaq?nlarda A?arm??n?ñ ba?r?ndaki Suvba?? dep bilingen yerast? gölü ta Kefe ve Keriç ?eherlerini içimlik suvnen teminley edi. Oquy?c?lar?m?z, A?arm?? haqq?ndaki bu q?sqa hikâyemizde «büyük edi», «teminley edi» kibi keçken zaman fiillerini qullan?an?m?z?a ehemiyet bergendirler, elbette…

«Suv ba??nda ol?p da, içmege suv? yoq…»

Belli ol?an? kibi, 1963 senesi Q?r?m oblast?n?ñ yolba?ç?lar? A?arm?? da??nda çaq?l karyeri açma?a ruhset berdi. Ve Alt?n Ordu devletiniñ paytaht ?eherlerinden birisi ol?an Eski Q?r?m’n?ñ belâlar? ?u tarihten itibaren ba?land?, demek mümkündir. Sovetler Birligi y?q?l?an soñ çaq?l istisal? qat-qat artt? ve, mubala?as?z aytqanda, kiyik bir tarzda devam eterek, bugünge kelip A?arm??n?ñ eski yüksekliginden tek yar?s?n? qald?rd?. Neticede yar?madan?ñ s?rt taraf?ndan esken yeller karyerdeki çaq?l tozlar?n? savura ve al?p bar?p ?eherniñ üzerine ya?d?ralar. Karyerde senelerce devam etken patlavlar bir taraftan etraftaki ehaliniñ rahatl???n? bozsa, diger taraftan ?eherdeki yüzlernen çoqraqn? qaynat?p tur?an yerast? suv yollar?n? kesip, çoqraqlarn? qurutt?. Yuqar?da art?q ayt?p keçkenimiz kibi, Kefe ve Keriç bir çette turs?n, hatta Eski Q?r?m’?a baqqan köylerniñ ehalisi bile Suvba?? suv?n?ñ tad?n? endi çoqtan unutt?.

Eski Q?r?ml? «Don Kihot» qad?n

Eski Q?r?m’da, yel degirmenlerinen «amans?z» küre?ken Don Kihot rolünde «Ekologiya i mir» te?kilât?n?ñ bölük yolba?ç?s? Tamara Belousovan? köremiz. Ya?? cehetinden on sekizni endi bir qaç kere toldur?an bu rus qad?n?, yorulmaq, bezmek, tutqan yolundan tayp?nmaq ne ol?an?n? bilmey. O, A?arm??n? qorçalap her y?l çe?it seviyedeki idarelerge onlarnen arizalar, rayon ve cumhuriyet gazetalar?na ard?-s?ra maqaleler, muracaatlar yollap tura. ?eher hakimiyeti karyerniñ do?ur?an xavf?ndan rahats?zlan?p, sürgünlikten qayt?p kelgen vatanda?lar?m?z?a mesken qurmaq içün A?arm??n?ñ yana?as?nda yüzge yaq?n arsa da ay?r?p berdi. «Biz, A?arm??n?ñ yan?nda adamlar yerle?seler, karyerniñ eñ yuqar?daki sahipleri on? qapatma?a mecbur olurlar, dep ümüt ete edik», — dey, Tamara xan?m. Amma as?l?nda daha da beter old?: q?r?mtatarlar yañ? qur?p ç?qqan ve «A?arm??» dep adland?r?an qasabalar?n?ñ tamam töpesinde karyer sahipleri domuz fermas?n? ketirip t?q??t?r?anlar? hiç de aq?l?a yatqan bir i? degildir…». Ekologlarnen yerli cemaat?m?z birle?ip yaza-yaza, davala?a-davala?a yurtda?lar?m?zn? domuzlar qom?ul???ndan ax?r?-soñu qurtard?lar. Karyer ise özüniñ qara i?ini halâ daha devam ete. Tamara Belousova añlatqan?na köre, yüksek idareler çaq?l istisal?n? devam ettirmek içün izin müddetini ta 2018 senesine qadar uzatqanlar…

Bu topraqlar bizimmi?

Keçken sene Londra’da vefat etip Yalta civar?ndaki tuv?an Q?z?lta? köyünde defn olun?an belli yaz?c?m?z Cengiz Da?c?n?ñ «Bu Topraqlar Bizimdi» roman? Türkiye’de bir qaç kere ne?ir olun?p q?r?mtatar meselesini Türkiye oquy?c?lar?na eñ yax?? añlatqan eserlerden birisi say?la. Q?r?m’da ya?a?an vatanda?lar?m?z da cenkten soñ yar?mada?a kelip yerle?kenlerge her ad?mda bu yurtn?ñ tam?r halq? biz ol?an?m?zn? çe?it türlü tarixiy deliller ketirip añlatma?a t?r??alar. Amma bu diyar kerçekten de bizimki ol?an?n? belkim yal?ñ?z tarixiy menbaalarnen, yani söznen degil de, ameliy i?lernen — on?ñ da?lar?n?, özenlerini, göllerini, çoqraqlar?n? qorçalaraq tasdiqlap tursaq daha da do?ru, daha da qand?r?c? olmazm? eken, aceba?

1970-nc? seneleri Sovetler Birliginiñ yolba?ç?l??? taraf?ndan «?imal Özenlerini Tersine Çevirüv» kibi aq?ls?z, ç?l??n programmas?na qar?? ilk evelâ körümli rus sovet yaz?c?lar? Valentin Rasputin, Sergey Zal?gin, Vasiliy Belov, Viktor Astafyev seslerini köterdiler. Olarn?ñ ça??r??lar?na yüzlerce diger alimler, ziyal?lar seslenip, Politbüron?ñ bütün Arasya q?tas? içün ?ayet xafvl? te?ebbüsini toqtatma?a nail oldular.

Çoq yaz?q ki, bizim siyasetçi ve cemaatç?lar?m?z, ve hem de yaz?c?, sanatç? ve alimlerimiz tuv?an tabiat?m?zn? qoruv meselelerinden olduqça uzaqlar.

Bu yerde Eski Q?r?mda ya?a?an bir biñ qoranta?a yaq?n vatanda??m?zn?ñ da (olar ?eherde qararnen 35 % fay?zni te?kil eteler) bu meselege kerek israr ve cür’atnen yana?ma?anlar?n? aytmamaq yañl?? olur.

Ne yapmal??

Dekabr ay?n?ñ 11-inde ATR telekanal? Halqara da?lar künü munasebetinen bir s?ra ya?lar?a: «Da?larn? sevesizmi, da? kezintilerine qo?ulas?zm??», suallerinen muracaat etkende olarn?ñ ekseriyeti da?larn? sevgenlerini, Çat?rda?, Demirci, Qarada?, Aypetri, Ayuvda?larn? kezgenlerini añlatt?. Bu yerde tecribeli jurnalist elbette: «Ya Vatan?m?zn?ñ da?lar?n? temizlemek, qorçalamaq i?lerinde i?tirak etesiñizmi, bu problemalarnen asl? da tan??s?zm??», — degen sualni m?tlaq qo?up soramaq kerek edi.

A?arm??n? tamamile berbat etüvden qurtarmaq — milletimizniñ boyun-borcud?r. «A?arm??tan elleriñizni tart?ñ?z!» degen ?iar endi çoqtan bütün matbuat vastalar?m?zn?ñ, siyasiy ve cemaatç?l?q te?kilâtlar?m?zn?ñ, ya?lar birle?melerimizniñ kün tertibinde olmaq kerek edi. Bu i?te art?q her künniñ bile ehemiyeti bar. Eger de bizim suvuql???m?z ve lâqaydl???m?z sebebinden A?arm?? büs-bütün harap etilse, kelecek nesillerimiz ögünde, hatta Allah-Taalâ ögünde nas?l cevap berer ekenmiz?!

Fursattan faydalan?p bu yerde bir qaç ameliy ad?mlarn? teklif etmek isteyim:

— Eñ yaq?n vaq?tta gazeta, radio ve telekanallar?m?zda Q?r?m’n?ñ tabiat?n? qoruv meselerini muzakere etip ba?lamaq. Bu i?ke ATR-niñ «M?z-m?zlar», «Perekrestok», «Gravitatsiya» programmalar? qo?ulsalar, ?ayet faydal? olur ve semereli neticelerge iri?ilir dep tü?ünem.

— 2013 senesi aprel 23-de, yani Ukrainan?ñ Etraf-mühitni qoruv kününde Eski-Q?r?m’da yerli cemaatç?l?qnen birlikte, icadiy ziyal?lar ve alimlerimizniñ i?tiragi sayesinde bir ilmiy-ameliy konferentsiya te?kil etmek. Bu i?niñ te?kilâtç?s? s?fat?nda QMPUn?ñ ekologiya kafedras? orta?a ç?qmas? tabiiy bir hal olur edi. Mezkür konferentsiya?a «Ekologiya i mir» ve diger tabiat qoruy?c? te?kilâtlarn? da celp etmek do?ru olur.

— Y?l say?n 18 may?s arfesinde ve ondan soñ bir qaç te?kilât?m?z sürgünlik qurbanlar?n? añ?p Çat?rda??a kütleviy ç?q?? te?kil eteler, iyün ay?nda ise milliy bayra??m?z ?erefine Q?r?m boyunca avtoyürü? ötkereler. 2013 senesi bu tedbirler A?arm??n? qurtarmaqnen ba?lansa olarn?ñ ehemiyeti ve faydas? qat-qat artaca??na eminim.

— Bu mühim i? hocamkorsin qabilindeki bir kampaniya ol?p qalmas?n desek, Milliy Mecliste ve diger milliy te?kilâtlar?m?z erkân?nda tabiatn? qoruv boyunca bölükler ve ya da komissiyalar meydan?a ketirmekniñ vaqt? keldi.

Faqat bu i?lerge biz bütün millet olaraq qo?ulsaq, hatta bütün Q?r?m miqyas?nda te?ebbüsni öz qolum?z?a alsaq, a?z?m?zn? told?r?p: «Bu topraqlar bizimdir!», — demege haqq?m?z olacaqt?r.

Ayder EM?ROV
Yañ? Dünya

14.12.2012, № 49