K?r?m’?n Tarihsel Persfektifi:

K?r?m yar?madas? 20. yüzy?l?n en dramatik olgular?n?n merkezi olmu? bir co?rafyad?r. K?r?m’?n bu yüzy?ldaki tarihini ve yak?n geçmi?teki dramatik olgular?n? anlamak; günümüzdeki K?r?m gerçe?ini anlamam?z için ?artt?r. Bunu anlamak içinde tarihsel bir perspektifimiz olmas? gerekir.

K?r?m, Alt?nordu Devleti’nin en önemli askeri, politik ve ekonomik merkezlerinden biridir. Dünya ekonomik sisteminde, Akdeniz’den ç?kan gemilerin Bo?azlardan geçerek K?r?m’daki Kefe’ye ula?mas? ve buradan da Hazar kuzeyinden geçerek Orta Asya’ya giden yolun ekonomik merkezinde K?r?m bulunmaktad?r. K?r?m, ticari öneminin d???nda Avrasya’n?n Karadeniz k?y?s?nda bir donanma merkezidir. K?r?m’?n politik, etnik ve ekonomik tarihini çözümlemeden bugününü anlamak mümkün de?ildir.

Alt?nordu’n?n be? parçaya da??lmas? sonras? K?r?m ve Kazan Hanl?klar? olarak iki büyük parça ortaya ç?kt?. Önceki dönemde de zaten K?r?m merkezi bir üstü. Nogay Han zaman?nda K?r?m merkezdi. Venedik ve Ceneviz’le buradan ba?lar kurularak dünya sistemine entegre olunmu?tu. Ard?ndan da yine komutan Mamay Mirza gelmi?tir. Bunlar Alt?nordu’yu K?r?m’dan yönetirken Kazan ve Astahan’a kar?? K?r?m bir merkezi otorite olarak olu?mu?tur. Ruslarla ve Tatarlar?n ilk kez berabere kald?klar? Kulikova Sava?? da Mamay Mirza zaman?nda olmu?tur.

Bu sava?ta Mamay Mirza’ya ittifak sözü veren Litvanyal?lar sava? alan?na gelmemi?lerdir. Bu Tatarlar?n da durdurulabilece?ine Ruslar?n inanmas?na ve bir kahramanl?k hikâyesi olarak kabul etmelerine neden olmu?tur. ?ki taraf yeni?ememi?tir. Fakat yenilmemi? olman?n gururu Ruslara yetmi?tir. Moskova’n?n yükseli?i burada ba?lam??t?r.

K?r?m Tatar Diasporas?’n?n Olu?umu:

Dikkat edilirse K?r?m’da üslenmi? Mamay Mirza ile bugünkü Ukrayna’da üslenmi? Litvanya güçlerinin Moskova’ya kar?? do?al bir ittifak? oldu?u görülür. Kazan güçleri ise Moskova’yla beraberdi. Bu denklem içinde Osmanl? ile K?r?m Tatar ittifak? söz konusu olmu?tur.

Bu denklem ????? içinde ileriki y?llarda K?r?m Sava??’nda Türk-Frans?z-?ngiliz donanmalar?n?n Sivastopol’u ku?atmas? ve Rusya’n? burada direni? göstermesi de bugünkü panoramada izlenmektedir.

Cengiz Han kuvvetlerinin Avrasya bozk?r?n? fethetmesi sonucu K?r?m da Tatar güçlerinin eline geçmi?tir. Buradaki Hazarlar, Rumlar ve di?er gruplar Tatarla?m??t?r. Bunun etkisiyle de taze Tatar güçleri K?r?m Tatar etnik kimli?ini yenilemi?tir. Avrasya’n?n en ileri ve askeri bölgesi olarak K?r?m Hanl??? olu?mu?tur. K?r?m Hanl???, Moskova’yla mücadelesinde Osmanl?’dan destek alm??t?r fakat bu destek a??r silahl? bir donan?mla olmam??t?r. Osmanl?’n?n K?r?m’?n iktidar? ele geçirmesinden çekinerek Tatarlar? klasik silahlarla b?rakt??? söylenmektedir. Ruslar?n top gibi a??r silahlar kullanmaya ba?lamas? sonucunda K?r?m Ruslar?n eline geçmi?tir.

Bunun sonucunda Tatar Diasporas? Osmanl? topraklar?nda yay?lm??t?r. Bundan önce de Nogay zaman?nda Ak Tatar ad? verilen güney Tatarlar?, Bulgaristan üzerinden Anadolu’ya gelmi?lerdi.

Tehcir döneminde K?r?m’daki büyük nüfus ak topraklar (güney topraklar?) olarak adland?rd?klar? Romanya ve Türkiye’ye göçmü?lerdir. Bu göçle K?r?m Tatar Diasporas? olu?maya ba?lam??t?r.

K?r?m’da Özerklik Hareketleri:

Rusya-Japonya sava?? sonras? 1905 Devrimi’nde K?r?m’da toprak devrimi ve «K?r?m Tatarlar?nd?r» politik söylemiyle Abdürre?it Mehdi ve Genç Tatarlar hareketi etkili olmu?tur. Karasubazar’da iktidar? alacak kadar da güçlenmi?lerdir. «Köylü topra??n sahibi olmal?d?r» tezleri Lenin ‘in tezleriyle de uyumludur.

K?r?m’da ve Kazan’da kültürel özerklik olarak «Muhtariyet» hareketi ortaya ç?km??t?r. Sadri Maksudi’nin Kazan’da ve ?smail Gasp?ral?’n?n K?r?m’da geli?tirdikleri yakla??mla Rusya Müslümanlar? olarak tan?mlanan Tatar dünyas?n? kültürel özerklik olarak e?itimde muhtariyet talep edilmi?tir. Toprakç?lar dedi?imiz grup gruplar ayr??m??t?r. Bunlar toprakl? muhtariyetten ba??ms?zl?k fikrine varm??lard?r.

Bu çizgi 1917’deki devam?nda Sultan Galiyev taraf?ndan temsil edilen Milli Komünistler Tatarlar?n ba??ms?zl?k mücadelesini sosyalizmle birle?tirmi?lerdir. Uluslar?n kendi kaderini tayin hakk? ilkesi ile ba??ms?zl?k savunmu?lard?r. Bu noktada Viladimir Lenin Tatarlara, Sartlara ve K?rg?zlara ayr?lma hakk?n? gündeme getirmi?tir. K?r?m’da ilk cumhuriyeti kuran Numan Çelebicihan’?n ba??nda oldu?u grup bir Tatar Kurultay? toplayarak Tatar devletinin ilk çekirde?ini atm??t?r. Temel ayr?l?k «K?r?m Tatarlar?nd?r» diyen Çelebicihan’la «K?r?m K?r?ml?lar?nd?r» diyen Cafer Seyitahmet aras?nda olmu?tur. Cafer Seytahmet’in bu yakla??m? Ukraynal?larla i?birli?i anlam?na gelmi?tir.

?ç Sava? Y?llar?nda K?r?m:

Alman güçlerinin K?r?m ve Kafkaslarda egemen oldu?u dönemde ve ?ç Sava?’?n Aleksandr Kolçak-Pyotr Wrangel ile Bol?eviklerin mücadelesi döneminde olu?an politikalard?r. Bu politika Ruslar?n bölgeye egemen olmas?yla y?k?lm??t?r. Bol?evik Devrimi’ndeki Anar?ist gruplar?n ilerlemesi s?ras?nda Bol?evikler ile Sultan Galiyev-?smail Firdevs tezi do?rultusunda Milli F?rka ad? alt?nda i?birli?ine gitmi?tir. Bu dönemde anar?ist Bol?evikler taraf?ndan Numan Çelebicihan öldürülmü?tür. Cafer Seyitahmet ise bu dönemde askeri komutan olmas?na kar??n Ukrayna’dan güç getirmek için Ukrayna’ya gitmi?tir. Kendisi an?lar?nda K?r?m’a geri dönmeden Kafkaslar üzerinden Türkiye’ye geli?ini, kendisini K?r?m’?n d??i?leri bakan? olarak tayin etmesini anlat?r. Almanlar?n tekrar hâkim olmas?yla kurulan ikinci K?r?m hükümetinde görev alm??t?r. Pyotr Wrangel döneminde ise Solomon Kr?mski isimli bir Yahudi’nin ba??nda oldu?u K?r?m hükümetinde görev almam??t?r. Alman politikas?n?n etkisinde kalan bu politika ileriki y?llarda Türkiye ve di?er ülkelerdeki Tatar Diasporas?n?n politikas?n? belirlemi?tir.

Cafer Seytahmetin bu politikas?, Romanya ve Türkiye’de Müstecib Ülküsal’?n çal??mas?yla beraber Almanya’da Edige K?r?mal katk?lar?yla o dönemde Promete Hareketi olarak adland?r?lan Sovyet kar??t? harekete monte edilmi?tir. Polonya merkezli bu hareket daha sonra ba?ar?s?zl??a u?ram??t?r. Promete’den Türkler ve Kafkasyal?lar da d??lanm?? Ukraynal?-Gürcü hareketine dönü?mü?tür. Önemli geli?melerden biri de SSCB’nin zay?f karn? olan halklar merkeze al?nm??t?r.

Galiyevcilerin Tasfiyesi:

1920 li y?llarda SSCB’nin yerle?mesi sonras?nda Lenin’in direktifiyle Veli ?brahim, ?smail Firdevs gibi Sultan Galiyevcilerin de etkisiyle Milli F?rka’n?n sol kanad?na dayanarak Rusya SSC’ne ba?l? K?r?m Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin ba?kan? olmu?tur. Bu dönemde Diaspora ile aralar?nda bir kopma olmu?tur. Bu kopman?n sebebi Veli ?brahim’in Romanya’daki Tatar ve Nogaylar?n K?r?m’a getirilmesi talebine kar??l?k bat? destekli Cafer Seyitahmet’in hay?r tavr?d?r.Bat?’n?n iktisadi deste?i ile Sovyetler K?r?m’a Yahudiler yerle?tirmi?tir. Daha sonra Veli ?brahim ise Josef Stalin taraf?ndan di?er Sultangaliyevcilerle beraber tasfiye edilmi?tir.

SSCB’nin K?r?m’? Tatars?zla?t?rma politikas?n?n tohumlar?n?n bu dönemde at?ld??? dü?ünülmektedir. Ruslar?n, Sultan Galiyev’in tasfiyesinden sonra Kazan Tatarlar?yla aralar?n?n düzelmesine kar??n, Türkiye’nin ve Almanya merkezli Bat?n?n ili?kileri dolay?s?yla K?r?m onlar?n gözünde bir ç?banba?? olarak kalm??t?r.

Bu s?rada da II. Dünya Sava?? ç?km??t?r. Almanlara kar?? direnen partizan, hatta K?z?lordu subay? Tatarlar bile günümüzdeki Kaytarma filminde de anlat?ld??? gibi toptan i?birlikçilik suçlamas?yla sürgün edilmi?tir. Çeçenler de benzer bir kadere u?ram??t?r. En büyük Alman i?birli?i içindeki grup Ukraynal?lar olmas?na ra?men nüfuslar? çok fazla oldu?u için onlar sürülememi?tir.

Gerçekte Almanya’ya ile i?birli?i yapan Türkiye’deki K?r?m Tatar Diaspora önderleri Alman üniformas?yla K?r?m’a gidip mücadele etmek istemi?tir. Müstecib Ülküsal an?lar?nda bunlar? anlatmaktad?r. O s?ralarda Almanya’da olan Zeki Velidi Togan Türkiye’ye gelmi?, kendisine Türkistan Tugaylar?n?n komutanl??? teklif edilmesine ra?men kabul etmemi?tir. Kendi ülkesine Alman üniformas?yla gitmeyece?ini ima etmi?tir.

Mustafa Çokay ise yine bu politikaya kar?? ç?kt??? için büyük olas?l?kla Berlin’de zehirlenmi?tir. Veli Kayyum Han ise Almanya’da yeti?tirilmi? ve Rusya’ya kar?? Türkistan Tugaylar?n?n komutanl???n? kabul etmesine kar??n gerek Zeki Velidi gerekse de Mustafa Çokay bu politikay? kabul etmemi?tir. Edige K?r?mal ise Alman subay? olarak K?r?m’a gitmi? ve çal??m??t?r.

1944 K?r?m Tatar Sürgünü:

Bu olgular? ve Diaspora’n?n tav?rlar?n? da bahane eden Josef Stalin, solcu ve partizan Tatarlar? da içinde olmak üzere tüm halk? sürgün etmi?tir. Bugüne kadarki geli?meler böyle ba?lam??t?r. K?r?ml?lar ve Kazanl?lar, ?kinci Dünya sava?? sonras? ABD taraf?ndan SSCB’ye kar?? kullan?lacak bir unsura indirgenmeye çal???lm??t?r. Türkistan ve K?r?m kökenli, Almanya’da da bulunmu? isimler ileriki y?llarda ünlü CIA uzmanlar? olarak kar??m?za ç?km??t?r.

K?r?m’a geri dönü? döneminde insan haklar?n?n büyük mücadelesini veren Andrey Saharov, Petro Grigerinko ve Mustafa Cemilo?lu gibi isimler Sovyetler içinde protestolar yapm??lard?r. Bunlar SSCB’ye kar?? mücadelenin bayra?? olmu?lard?r. Bu çizgi Lenin’in uluslar?n kaderini tayin hakk?n? ve Veli ?brahim’in politikalar?n? talep eden Milli F?rka’n?n görü?lerine uygun gitmi?tir. Bu anti-Stalinist mücadele Leninist politika esas al?narak sürdürülmü?tür. K?r?m’a dönü? insan haklar? mücadelesi olarak ortaya ç?karken, dönenlerin mücadelesi ise kimliklerine sahip ç?kmak olmu?tur. Mustafa Cemio?lu da bu dönemde bu iki mücadeleyi birle?tirmeye çal??m??t?r.

Diaspora güçleri ise Cafer Seyitahmet, Müstecib Ülküsal ve Edige K?r?mal üçlüsü Amerika’da yer alan diasporay? da arkalar?na alarak esas olarak Amerikanc? bir politika izlemi?tir. ?leriki dönemde «Radio Liberty» politikas? olarak tan?mlayabilece?imiz bu anti-Sovyet politikada Tatarlar koçba?? olarak kullan?larak Tatarlar?n i?ini zorla?t?rm??t?r. Bu ABD’ci ekibe ileriki y?llarda genç jenerasyonda kat?lm??t?r. So?uk Sava? döneminde ABD-Rusya aras?ndaki mücadelede Diasporan?n bu politikas? nedeniyle Tatarlar?n Özbekistan’daki ya?am? çok daha güç bir hale gelmi?tir. Bu güçlü?e ra?men insan haklar? mücadelesi sayesinde K?r?m’a gelen Tatarlar Ukrayna’n?n engellemelerine kar??n ba?ar?l? olmaya ba?lam??lard?r.

Ukrayna Milliyetçileri ?le ??birli?i:

Sovyetler y?k?ld?ktan sonra; K?r?m Tatar Milli Meclisi, Ukrayna ile ili?kilerin k?smen iyile?mesi nedeniyle de Ukrayna’n?n daha önceki K?r?m’a dönü?ü engelleyen politikalar?n? unutarak Ukrayna milliyetçileriyle iç içe geçen bir politika izlemesi sonucu K?r?m Tatarlar? yeniden i?birli?i yapan bir imaja sürüklenmi?tir.

Bu var olma mücadelesinde Ukrayna devletiyle uzla?ma politikas? yürütülmü?tür. Tatarlar?n ?ki liderinin milletvekili olarak bulunmas? Turuncu Devrim’in yenilmesi sonras?nda gelen Ukrayna iktidar? taraf?ndan d??lanmalar?na sebeb olmu?tur.

Rusya’n?n ilhak?ndan sonra K?r?m Tatarlar? burada iki ate? aras?nda kalm??t?r. Ukrayna milliyetçisi Amerikanc? taraf ile Rus egemenli?i aras?nda bir mücadele ortaya ç?km??t?r. Küresel bir problem olan ve So?uk Sava??n yeni bir versiyonu olan enerji sava??nda Rus do?algaz?na kar?? ABD ve AB’nin pozisyon ald??? dönemde Rusya’n?n bu hamlesini ABD bir ba?ka hamleyle durdurmaya çal??maktad?r. Gerek Diaspora’n?n gerekse K?r?m’daki Tatarlar?n Ukrayna politikas? nedeniyle Amerikanc? safa dü?mesi 300 bin civar?ndaki Tatar’?n K?r?m’daki politikas?n? güçle?tirmi?tir.

Reel Olarak Sultangaliyevci Çizgide Tatar Politikas? ?htiyac?:

Bu politika buradaki asimilasyonun ve yeniden sürgünün engellenmesi için daha farkl? bir tarza dönü?türülmelidir. Reel politika söz konusu oldu?unda Kazan Tatarlar?n?n ve Ba?k?rtlar?n politik davran??lar? örnek al?nabilir. 350 bin ki?ilik nüfusun dayanaks?z ve korumas?z oldu?u dönemde keskin Amerikanc?, Ukraynac? ve Polonyac? tav?rla direnmek buradaki Tatarlar?n ezilmesine neden olacakt?r. Rusya ile Ukrayna aras?nda ba??ms?z bir politika izlenmelidir.

Ukrayna ile var olan geçici uzla?ma tavr? Rusya’yla da hayata geçirilmelidir. Geçmi?te K?r?m Ukrayna i?galindeydi. Günümüzde de de?i?en bir olgu yoktur. Ukrayna yerine Rusya gelmi?tir. Buras? geçmi?te politik olarak Ukrayna’ya b?rak?lmas?na kar??l?k konum Tatarlar aç?s?ndan de?i?memektedir. Ukrayna’n?n egemenli?inin oldu?u dönemde K?r?m sanki ba??ms?zm?? gibi davranan bir politika bugün Rusya’n?n gelmesiyle i?gal ba?lam?? gibi gösterilmektedir. Oysa geçmi?te de Ukrayna i?gali vard?r. Ukrayna taraf?ndan haklar gasp edilmi?, yerle?imlere izin verilmemi?tir.

Reel politikada Amerikanc? çizginin koçba?? olman?n imkân?n?n kalmad??? noktada buna soyunmak Tatar halk?n?n yeniden sürgünü anlam?na gelir. Be? y?l önce yazd???m «K?r?m Tatarlar? için sürgün çanlar? yeniden çal?yor mu? ba?l?kl? yaz?mda bunlar? tart??m??t?m.

Bu tespitlerimizin bugün birebir gerçekle?ti?ini görüyoruz. K?r?m’da i?birli?i yapan politikaya kar?? devrimci Galiyevci bir politika geli?tirilmelidir. Abdürre?id Mehdi’nin, Numan Çelebicihan’?n, Veli ?brahim’in politikas? hayata geçirilmelidir. Geçmi?te i?birli?i ve kültürel özerkli?i savunman?n ötesine geçmeyen, Kazan’daki temsilcisi Sadri Maksudi, K?r?m’daki temsilcisi Cafer Seyitahmet’in olan politikalar?n? reddetmeliyiz. Önce Almanc? sonra da Amerikanc? Cafer Seytahmet’in devamc?lar? olan Edige K?r?mal ve Müstecib Ülküsal’?n politikalar? gözden geçirilmeli ve terkedilmelidir. Cemilo?lu’nun yolu Abdürre?it Mehdi’nin, Çelebicihan’?n, Veli ?brahim’in yolu olmal?d?r.

«Kosova’ya kar?? K?r?m» Diyerek Önceden Çizdi?im Perspektif:

Be? y?l önce yazd???m yaz?da «Kosova’ya kar?? K?r?m» denkleminin alt?n? çizmi?tim. Bugün reel bir politikayla K?r?m halk? gerçekçi bir tespit yapmal?d?r. K?r?ml? gençler «Geçmi?te Ukrayna’ya bir f?rsat verdik ama s?n?fta kald?. ?imdi ise Ruslar imtihanda, onlar? da görece?iz» demekteler. Oysa ki ne Ukrayna’y? ne de Rusya’y? s?nav etme ?ans?m?z vard?r K?r?m’da Tatarlar olarak. Var olan ?artlarda mesele hayatta kalabilmektir.

ABD, Avrupa ve Türkiye’deki K?r?m Diasporas? ise bu gerçeklikten uzakta Amerikanc? bir politika ile K?r?m’daki Tatarlar? riske atmaktad?r. Bu durdurulmal?d?r. «K?r?m Tatarlar? için sürgün çanlar? çal?yor mu?» ba?l?kl? makalemde K?r?m Tatarlar?n?n bu geli?melere kar?? bir politika izlemeleri gerekti?ini savunmu?tum. Bunun da Ukrayna politikas? olamayaca??n? savunmu?tum. «Kosova’ya kar?? K?r?m» derken de ABD’nin Kosova’daki egemenli?ine kar?? Rusya’n?n da K?r?m’da bayrak gösterece?ini tahmin etmi?tim.

Gerçekten de K?r?m ve Diasporadaki liderli?in geçmi?te Almanc? olundu?u gibi bugün de birebir Amerikanc? ittifaklar içinde olmas? K?r?m’?n en köklü halk? olan Tatarlar aç?s?ndan gerçekçi bir temel olu?turmamaktad?r. Bu bak?? aç?m?z? tarihsel gerçekliklere bakarak biçimlenmektedir.

Galiyevci çizgide Rusya’dan ve Ukrayna’dan ba??ms?z bir Tatar politikas? sürdürülmelidir. Gerçek ve taktiksel ittifaklar yap?lmal?d?r. K?r?m’daki nüfusun yok olmadan ya da asimile edilmeden varl???n? sürdürüp geli?mesi, Özbekistan’daki, Rusya’n?n baz? bölgelerindeki ve hatta Türkiye’deki Tatarlar?n K?r?m’a göçmesinin önünü açacak çal??malar yap?lmas? zorunludur.

Prof.Dr.?ener Ü?ÜMEZSOY