K?r?m tarihinin Sömürgecilik (1783-1917 y?llar?) ve Sovyet (1921-1991 y?llar?) dönemlerinde ?slam dini yap?lar?.

Kültürel ve fikri mülkiyeti tan?mlama, toplama ve koruma problemleri K?r?m’?n temel halk? K?r?m Tatarlar? için acil ve hayati bir karaktere maliktirler. Yüzy?llard?r atalar?m?z?n önceki ku?aklar taraf?ndan olu?turulan ?ark?, dans ve müzik kültürleri, edebiyat, sanat, bilim ve bilgi de dahil olmak üzere tüm miras insan?n yarat?c? dü?üncesi ve ustal???n?n bir sonucu olarak görülmelidir.

Hepimizce bilindi?i gibi, kültürel miras?n büyük k?sm?n? ar?ivler, kütüphaneler ve mimari an?tlar olu?turmaktad?rlar. XIII-XVIII yüzy?llarda in?a edilmi? olan ?slam dini yap?lar? (camiler, medreseler, tekkiyeler, dürbeler) K?r?m Tatarlar?n?n kültürel miras?n?n çok önemli bir parças?d?r.

Caminin yap?m?na ilk tarihi referans 1222 y?l?na aittir. O zaman Selçuklu ordusu Sudak ?ehrini ele geçirdikten sonra bir cami in?a etti.

Bununun sonras?ndaki be? buçuk as?r (XIII-XVIII yüzy?llar) boyunca ?slami binalar ve yap?lar?n K?r?m’?n tüm yerle?im yerlerinde in?a edilmi? olmas? uzun süreli ve kademeli ?slamla?ma sürecinin K?r?m Tatar Halk?n?n milli ve siyasi yap?s?n?n olu?turulma sürecini etkiledi?inden haberdar eder. Ar?iv kaynaklar?na göre, K?r?m Hanl???’n?n Rus ?mparatorlu?u taraf?ndan ilhak edildi?i 1783 y?l?nda XIII-XVIII yüzy?llarda in?a edilmi? olan ?slami binalar ve yap?lar?n say?s? 1660′? a?k?nd?.

Yirmi y?l sonra, 1805 y?l?nda Tavrida (K?r?m) Müslümanlar?n?n Ruhani Kurulu Müftü’sü Seyit Mehmet Efendi’nin Tavrida eyalet hükümetine verdi?i raporda camilerin say?s? 1556 oldu?u, medrese ve tekkiyelerin say?s? 61 oldu?u belirtildi.

K?r?m müftüsü Seit-Cemil Efendi’nin verilerine göre, yar?m yüzy?l sonra K?r?m Sava??’n?n (1853-1856 yy.) ba?lamas?ndan önce K?r?m’da 1492 cami vard?, sava? sonras?ysa 1308 cami kald?. K?r?m Sava?? y?llar?nda camilerin say?s? 184 azalm??t?r: Gözleve (Yevpatoriya) ilçesinde 124; Akmescit (Simferopol) içesinde — 25; Or Kap? (Perekop) ilçesinde — 30 cami kah y?kt?r?ld?, kah terk edildi.

1860-1862 y?llar?nda Rus otokrasisinin sömürge sava??nda yenilgisinden sonra 200.000 ‘den fazla K?r?m Tatar? iktidar?n zulmünden Osmanl? ?mparatorlu?u’na göç etmek zorunda kald?lar. K?r?m’?n 784 köyünden göç edilindi, onlar?n 330’u tamamen bo? kald?, geri kalan?ysa Rus ?mparatorlu?u’nun iç bölgelerinden ve Avrupa’dan gelen göçmenlerce dolduruldu.

Bu dönemde ?slami bina ve yap?lar?n büyük ço?unlu?u harabe haline getirildi.

Rus ?mparatorlu?u ?çi?leri Bakanl??? Merkez ?statistik Komitesi taraf?ndan 1865 y?l?nda ne?redilen listelerde Tavrida (K?r?m) Eyaleti’nin yerle?im yerleri ve onlar?n s?n?rlar? içerisindeki 794 cami hakk?nda bilgi vard?r.

1889 y?l?nda eyalet valisi eyalet görevlilerine K?r?m’da cami say?s?n?, camiler nezdindeki ruhaniler ve vak?f mülklerini tespit etmeyi emretti. KÖC Devlet Ar?ivlerinde bulunan eyalet görevlilelince yap?lan ve derlenen bu listelemeler ve tasvirler, K?r?m’da art?k 737 caminin mevcut oldu?unu kan?tlamaktad?r.

K?r?m’da Dünya Sava??’n?n ba?lamas?ndan az önce 729 cami vard?. I. Dünya Sava??’n?n sonu ve ?ç Sava?’tan sonra, 1921 y?l?da K?r?m’da 632 cami vard?. Böylece K?r?m tarihinin 1783-1917 y?llar? aras?ndaki sömürgecilik döneminde K?r?m’da ?slam dini yap?lar?n?n say?s? binden fazla azald?.

Bol?eviklerin iktirad? ele geçirdikten ve kilisenin devletten ayr?lma karar?n?n al?nd?ktan sonra camiler Müslüman cemiyetlerinin kullan?m?na verildi.

1930 y?l?nda K?r?m’da 581 cami vard?, onlar?n 437’si cami olarak kullan?l?rd?. Yirminci yüzy?l?n 20-30 y?llar?nda yap?lan ateist propagandas?, din adamlar?na kar?? yap?lan bask?lar, cami ko?ullar?n?n kötü olarak saptanmas? sonucu camiler kapat?ld?, binalar gittikçe hasarlanarak y?k?nt?lara dönü?türüldü ve in?aat malzemeleri olarak kullan?ld?, geri kalan? Sovyet ve kollektif çiftliklerine verilip depolar, kulüpler, okullar, konut, lokantalar olarak kullan?ld?.

1939 y?l?nda faaliyet gösteren yirmi cami kapat?ld?, nezdindeki din cemiyetleri giderildi. K?r?m Tatarlar?n?n sürgün edildi?i 1944 y?l?ndan itibaren yirminci yüzy?l?n 80’li y?lar?n?n sonuna kadar K?r?m’da K?r?m’?n temel halk? K?r?m Tatarlar?n? hat?rlatan tüm ?eyler, yani mezarl?klar, ibadet yerleri, köyler, yer isimleri vesaire ortadan kald?r?lmaya çal???ld?.

K?r?m’da yakla??k 60-70 ?slami yap? günümüze ula?sa da, onlar?n büyük ço?unlu?u güvensiz, acilen restorasyona muhtaç harabe bir haldedirler.

1785-1786 y?llar?nda K?r?m’?n kad?lar? taraf?ndan derlenen bilgiler esas al?narak a?a??da tablo halinde dikkatinize sunulmaktad?r. Sonra yüz y?l sonra, yani 1884-1890 y?llar?na, bol?evikler taraf?ndan ?slami yap?lar?n giderilmeye çal???ld??? yirminci yüzy?l?n 20-30 y?llar?na ve K?r?m sürgünü sonras? y?llara ait veriler sunulmaktad?r. Böylece K?r?m tarihinin sömürgecilik (1783-1917 y?llar?) ve Sovyet (1921-1991 y?llar?) dönemlerinde K?r?m’da ?slam dini yap?lar?n?n y?kt?r?lma dinamikleri gözünüz önündedir.

1. Or Qaymaqaml???

?brahim ABDULLAYEV

«Голос Крыма» («K?r?m Sedas?») Gazetesinin
45 (983) Say?l? ve 09.11.2012 Tarihli Nüshas?