?stanbul Üniversitesi Ö?retim görevlilerinden ayn? zamanda Emek ve Toplum Ara?t?rmalar? Merkezi (EMEK-TAR) stratejistlerinden Hakan Güne?’in «UKRAYNA KR?Z? Euromeydan, K?r?m Referandumu ve Do?u Ukrayna» adl? ara?t?rmas?ndan K?r?m ve K?r?m Türklerinin durumuna farkl? bir bak??.

K?r?m ve K?r?m Tatarlar?

K?r?m Tatarlar?n?n tutumu bu çal??man?n ilerleyen bölümünde ayr? bir ba?l?k olarak detayl?ca i?lenmektedir. Bu ara ba?l?kta çok k?sa notlar vererek sürecin Euromeydan’dan K?r?m’?n Rusya’ya ba?lanma karar?na uzanan ikinci evresini ele alaca??z.

K?r?m Özerk Bölgesi 1917 Ekim Devrimi’nden sonra Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti (RSFSC) içinde bir otonomi olarak kurulmu?tu. II. Dünya Sava?? s?ras?ndaki en büyük kitlesel tehcirin uyguland??? bölgenin ço?unlu?unu olu?turan K?r?m Tatarlar? Orta Asya’ya sürgüne gönderildi?inde bölgeye etnik Ruslar yerle?tirildi.

1954’te Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nden Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne transfer edilen K?r?m Otonomisi de Cumhuriyetten vilayete dü?ürülmü?tü. SSCB’nin son y?llar?nda bölgeye geri dönmeleri kararla?t?r?ld???nda K?r?m Tatarlar? kendi bölgelerinde küçük bir az?nl?k olabildiler. 1992’de Ukrayna içinde özerk bir cumhuriyet olan K?r?m’da bugünkü nüfusun % 60′?n? etnik Ruslar, % 25’ini Ukraynal?lar ve yakla??k % 15’lik bir k?sm?n? ise K?r?m Tatarlar? olu?turuyor.

Rusya’n?n en önemli askeri üsleri bölge s?n?rlar? içinde yer al?yor. Ukrayna’n?n AB ya da NATO’ya üyeli?i her gündeme geldi?inde bölgedeki ço?unlu?u olu?turan Ruslar Ukrayna’dan ayr?labilecekleri sinyalleri veriyordu ve Euromeydan olaylar? s?ras?nda bu e?ilim doruk noktas?na ula?m?? durumdayd?.

Bu süreçte K?r?m Tatarlar? sa? kanat K?r?m Tatar milliyetçilerini temsil eden Cemilev ve Çubarov liderli?indeki K?r?m Tatar Milli Meclisi ile Milli F?rka’n?n ba??n? çekti?i K?r?m Tatar Halk Cephesi olarak ikiye bölünmü? bir durumdayd?lar. Bat?’da ve Türkiye’de yans?t?ld??? gibi K?r?m Tatarlar? ne Euromeydan s?ras?nda ne öncesinde ne de K?r?m referandumu sonras?nda yekpare oldular. AB/ABD/NATO yanl?s? Cemilev’in Milli Meclis olu?umuna kar??l?k Lenin’in kurdu?u RSFSC içindeki K?r?m Tatar Özerk Sosyalist Cumhuriyeti’nin anayasal temellerine göndermede bulunan K?r?m Tatar Halk Meclisi özellikle referandum sürecinden sonra bölgesi ve halk? üzerinde daha etkili olmaya ba?lam?? görünmektedir.

KIRIM REFERANDUMU ÖNCES? S?YASALLARA SONUÇLAR

Turniçov’un geçici ba?kan s?fat?yla yapt??? ilk önemli atamalar, merkez sa?-fa?ist koalisyonun gelecek kurgusuna ili?kin önemli bir gösterge sunuyor. Bölge yönetimlerine atad??? yöneticilerin nerdeyse tamam?n?n «oligark» olarak bilinen nüfuz sahibi milyarder i?adamlar? olmas? Ukrayna’n?n gelece?inde hangi sosyal güçlerin öne ç?kaca??n?n da i?areti.

?kinci olarak Avrupa k?tas?n?n en kitlesel fa?ist olu?umlar?ndan birisi olarak Svaboda ve benzeri olu?umlarla, Ukrayna merkez sa??n?n ve dolay?s?yla onlar? destekleyen Merkel-Hollande ve Tusk’un kurdu?u yeni me?rula?t?r?c? ili?ki kal?c? ve temel bir sorundur. Bugüne kadar a??r? sa? yükseli?lerde belirli bir tepki gösterebilen Avrupa merkez siyasetleri 1991 sonras?nda ilk kez bu kadar aç?k bir biçimde a??r? sa? ile i?birli?ine yönelmi?lerdir.

Ukrayna tam ortadan bölünmü?ken toplumsal olarak bir bo?azla?maya gidilmesini engelleyecek tek ?ey ülkenin tüm toplumsal kesimlerinin, tüm bölgelerinin demokratik bir toplumsal programda bulu?mas?d?r. Hem otoriter ve yolsuz Yanukoviç hem de fa?istlerle çal??an Tima?enko-Turç?nov-Kliçko üçlüsü ülkeye bir gelecek vaat etmiyorlar. Ülkeyi d?? politikada dengeli ve ba??ms?z, iç politikada adaletli ve özgürlüklere dayal? bir yönetime kavu?turmak için yeni siyasal figürler ve yeni güçlere ihtiyaç var.

Art?k Ukrayna’da fa?istlere, yani nefret suçu ve ?rkç?l??a kar?? sava? ile toplumsal ve demokratik haklar için sava? birlikte verilmek zorundad?r. Ukrayna’da taraflar? ve sorunlar? AB ve Rusya yanl?l??? ve kar??tl???na indirgeyen her yakla??m, ülkenin art?k göz ard? edilemez en acil ve yak?c? sorununu bilerek görmezden geliyor demektir.

Fa?izme kar?? aç?lan bayra??n kar??s?nda ve yan?nda hangi uluslararas? güçlerin oldu?unu görmek hiç zor olmayacakt?r.

KIRIM REFERANDUMU VE KIRIM TATARLARI

Bu bölümde, Euromeydan sürecinin Kiev’de yaratt??? iktidar de?i?imi sonras?nda oraya ç?kan K?r?m’?n Ukrayna’dan ayr?lmas?, Rusya’ya kat?lmas? ve Rusya’n?n ilhak? sürecinin kilit ba?lam? olan K?r?m Ba??ms?zl?k Referandumuna odaklanaca??z. Bu çerçevede K?r?m’?n tarihsel geri plan?na, referanduma ili?kin tutumlara ve aktörlere ve özellikle K?r?m Tatarlar?n?n yakla??mlar?na yak?ndan bakmaya çal??aca??z.

KIRIM’IN ÖZERKL?KLER TAR?H?:

1441’de kurulan K?r?m Hanl??? 1478’de Osmanl? Devleti’ne ba?lanm?? ve yakla??k 300 y?l Osmanl? egemenli?inde özerk bir yap?da varl???n? 1774 Küçük Kaynarca Antla?mas?’na kadar sürdürmü?tür. K?r?m referandumu ile yeniden hem Rusya hem de Türkiye’de gündeme gelen Küçük Kaynarca Antla?mas? hükümlerince K?r?m Hanl??? siyaseten ba??ms?z hale gelecek (Osmanl? egemenli?inden ç?kacak) ve Osmanl? devletindeki Ortodokslar?n hamili?inin Ruslara tan?nmas? mukabilinde bu bölgedeki halk?n dini konularda Halifeye ba?l?l??? tan?nacakt?. K?r?m’a ili?kin Türkiye’nin siyasi haklar? oldu?u iddias? Küçük Kaynarca’n?n bu hükmüne ili?kindir. Nitekim bu hüküm siyasi de?il, dini konularda himayeye i?aret eder. Olay bundan ibarettir.

Ayr?ca 1774 antla?mas?ndan 9 y?l sonra, 1783’de, K?r?m Hanl??? topraklar? tümüyle Rusya taraf?ndan ilhak edilecek ve bölgenin siyasi-idari statüsü bundan sonra da en az 9 defa de?i?ecektir.

1783’de Rus Çarl???’na ba?l? Taurida Vilayeti’ne dönü?türülen K?r?m topraklar? Rus Çarl???’n?n y?k?laca?? 1917 Devrimi’ne kadar yakla??k 140 y?l merkeze ba?l? (özerkli?i olmayan) bir idari bölge olarak kalacakt?r. 1917 Ekim Devrimi’nin «tüm milletlerin kendi kaderini tayin hakk?» ve devam?nda «sosyalist federalizm» olarak formüle edece?i prensipler çerçevesinde bölge yeniden özerk bir yap?ya kavu?acakt?r.

1917-1918 aras?nda bölge Beyaz Ordular komutan? Wrangel, Anar?ist lider Mahno, Ukraynal? Men?evikler, K?r?m Tatar Milli Hareketi ve Bol?eviklerin etkili oldu?u iç mücadelelere sahne olur. Ekim Devrimi’ni takip eden ilk ay içinde Numan Çelebicihan (Numan Çelebi Cihan diye de an?l?yor) liderli?inde Rusya’dan ba??ms?zl???n? ilan eden Q?r?m Halq Cumhuriyeti çok k?sa ömürlü olur ve Kiev’deki Men?evik Ukrayna Sovyeti’yle irtibatl? olan cumhuriyet 1918’in ilk aylar?nda Bol?eviklerce la?vedilip liderleri çe?itli cezalara çarpt?r?l?r.

Bol?eviklerin inisiyatifi ile kurulan Tavrida Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti de Halk Cumhuriyeti kadar ya?ayabilir ve Alman destekli Beyaz Ordular?n kontrolüne geçtikten sonra, 1918 Nisan?’nda, liderlerinin öldürülmesi ile son bulur. Bölgeyi ele geçiren Beyaz Ordular’?n yerel lideri, Beyaz Rusya do?umlu, Lipka Tatar? bir Çarl?k subay? olan Maciej (Suleyman Bey) Sulkiewicz’in hâkimiyeti de çok uzun sürmez ve 1919 Nisan ay?nda Bol?eviklerin yeniden kontrolü ele almalar?yla bölgede yeni bir dönem ba?lar.

Bol?eviklerin bu ikinci hâkimiyetinde Lenin’in karde?i Dimitri Ulyanov ba?kanl???nda K?r?m Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ilan edilir ve bu kez sol kanat K?r?m Tatarlar? da yönetimde yer al?rlar. ?ki ayl?k bu olu?um da Beyazlar?n bölgeye yeniden geli?iyle 1919 Haziran?’nda akamete u?rar.

Ekim 1921’de Bol?eviklerin bu kez kal?c? bir biçimde bölgede egemenlik kurmalar? ile Tavrida Vilayeti’nin kuzeyi Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne, bugünkü özerklik s?n?rlar?n? olu?turan güneyi ise Rus Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti (RSFSC) içinde olacak ?ekilde bölge yeniden taksim edilir. 1921 Ekimi’nde kurulan Q?r?m Muhtar Sotsialist Sovyet Cumhuriyeti özerkli?inin kald?r?laca?? 1945 Nisan ay?na kadar bu statüsünü sürdürür.

Bugün K?r?m’da NATO ve Kiev kar??t? K?r?m Tatar Halk Cephesi bile?enleri, 1921’de kurulan ve Stalin’in sürgünü ile sonland?r?lan bu özerk cumhuriyeti ve burada anayasal güvence alt?na al?nm?? olan haklar? temel mücadele talebi olarak görüyorlar. Buna kar??l?k K?r?m Tatar Milli Meclisi ise Numan Çelebicihan’?n K?r?m Halk Cumhuriyeti’ni ana referans olarak al?yorlar.

Stalin taraf?ndan K?r?m’?n özerkli?inin kald?r?lmas?n?n nedeni olarak, bölgenin Nazi i?gali alt?nda oldu?u dönemde K?r?m Tatarlar? aras?ndan ciddi say?da ki?inin K?z?l Ordu ve Partizanlar kar??s?nda sava?mas?, hatta baz? Çingene ve Yahudi köylerindeki katliamlarda rol almalar? gösterilir. Bu, belirli ölçülerde do?rudur. Ancak bu ki?iler ya sava?ta ölmü? ya da Sovyet makamlar?nca cezaland?r?lm??t?r. Aralar?nda Sovyet rejimine tümüyle ba?l? olanlar da dâhil olmak üzere K?r?m Tatar halk? 1944 y?l?nda topyekûn Orta Asya’ya toplu olarak tehcir ettirilmi?tir. K?r?m’?n özerkli?i de bu tehciri takiben ve ayn? gerekçe ile kald?r?lm??t?r. Burada yine belirtmek gerekirse, halk? aras?nda Nazilerle en yüksek düzeyde i?birli?i yap?lan Balt?k Cumhuriyetleri’nde benzer bir uygulamaya gidilmemi?tir.

Asl?nda bu ac? olay dahi hukuken K?r?m’?n özerkli?inin esasen K?r?m Tatarlar? için geli?tirildi?inin bir kan?t?d?r. Yani K?r?m’?n özerkli?inin K?r?m Tatarlar? «nedeniyle» kald?r?lmas?, özerkli?in ana unsurunun K?r?m Tatarlar? oldu?unun tersinden ve ac? bir olayla kabulüdür.

1945’de özerkli?i kald?r?larak -normal- vilayete dönü?türülen bölge 1954 y?l?nda RSFSC’den al?narak Ukrayna SSC’ne ba?lanm??t?r. K?r?m Tatarlar?’n?n u?ram?? oldu?u haks?zl?k 1967’de «iade-i itibar» ile k?smen hailemi? olsa da II. Dünya Sava?? kolektif cezaland?rmalar? içinde Ah?ska Türkleri ile birlikte yurtlar?na dönme izni verilmeyen son iki topluluk olarak kalm??lard?.

2A1: Özerk Bölgelerin Temel Dayana?? ve Referandum

Kanada’n?n Quebec eyaleti 1980 ve 1995’te self-determinasyon hakk? çerçevesinde ba??ms?zl?k referandumuna gitti. ?skoçya 2014 Eylülü’nde Büyük Britanya’dan ba??ms?zl???n? oylayacak. Kendi kaderini tayin hakk? ?spanya’da Katalonya ve Belçika’da Flaman bölgesi için de son y?llarda ciddi bir gündem haline geldi. Kosova uluslararas? toplumun gözetiminde 2008’de ba??ms?zl???n? oylad? ve ?u anda 100’ün üzerinde ülke sonuçlara uygun olarak Kosova’n?n ba??ms?zl???n? tan?d?. Bu örneklerde Bat? ülkeleri ve uluslararas? hukukçular?n önemli bir k?sm? «ayr?l?k hakk?», «self-deter- minasyon» ya da «kendi kaderini tayin hakk?» olarak adland?r?lan prensibin me?ruiyetini sorgulamad?. Peki, K?r?m’?n «Ukrayna’dan ba??ms?zl?k ve Rusya’ya kat?lma» konusunu oylayaca?? referandum me?ru mudur? E?er öyle ise, Güney Osetya, Abhazya, Karaba? ve benzeri bölgelerin referandumlar? nas?l de?erlendirilecek?

K?r?m özerkli?inin hukuksal dayanaklar? ve anayasal mant??? Quebec, ?skoçya ve and???m?z di?er örneklerden bir konuda ayr?l?yor. Bölge 1917 Devrimi sonras?nda «uluslar?n kendi kaderini tayin hakk?» ve «sosyalist federalizm» prensiplerince kurulmu?tur. Bu iki prensip hem SSCB milletler politikas?n?n ana prensibi hem de tüm eski SSCB ülke ve özerk bölgelerinin teritoryal s?n?rlar?n?n me?ruiyet dayana??d?r. Yani do?ru yanl??, eksik fazla ama Kazakistan-Rusya s?n?r?, Rusya-Ukrayna s?n?r?, Özbekistan-Türkmenistan s?n?r? ya da Tacikistan-Da?l?k Badah?an bölgesi s?n?r? t?pk? Ukrayna K?r?m özerk bölgesi s?n?r? gibi SSCB döneminin ürünüdür ve 15 eski Sovyet ülkesi hem yeni dönemdeki teritoryal s?n?rlar?n? hem de ülke içlerinde özerk bölge ve cumhuriyet s?n?rlar?n? bu çerçevede verili olarak kabul ettiler.

Günümüzde referanduma gitmi? olan özerk ÜLKE (teritorya) K?r?m Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin (KÖSSC) ilan edildi?i 1921 s?n?rlar?ndaki topraklard?r. Burada dikkat edilmesi gereken önemli nokta Sovyet milletler politikas? gere?ince çe?itli halklar?n cumhuriyet ve daha çok say?da halk?nda özerk cumhuriyet s?n?rlar? içinde milli haklarla donat?lm?? olmas?d?r. KÖSSC de etnik haklar tan?m? ba?ta K?r?m Tatarlar? olmak üzere etnik Ukraynal?lar, Grekler (bölgenin yerli Yunan/Rum halk?) ve Karaimler için geçerlidir.

Bu nokta önemli. Çünkü RSFSC/SSCB içinde bir özerk bölge, hele bir özerk cumhuriyet olu?turulmu? ise bu bir ya da birkaç etnik gurubun özerk vatan? olarak olu?turulmu?tur. Ço?unlukla tek bir milli grubun yurdu olarak kurulan özerk cumhuriyetler, Da??stan örne?indeki gibi az say?da çok etnikli bölgelerde ise 10 kadar etnik toplulu?un ad? an?larak olu?turulmu?tur. Tersinden söyleyecek olursak bir Sovyet Cumhuriyetinde ço?unlu?u olu?turan etnik grubun özerk bölgesi olmaz. Yani Rusya’da Ruslara, Özbekistan’da Özbeklere ayr?ca özerk bölge kurulmam??t?r.

Bu anlamda anayasal mant??a uygun olarak bu hak RSFSC’ye ba?l? iken K?r?m Tatarlar? ve di?erlerinin yan?nda Ukraynal?lara haklar ve garantiler sa?larken, bölge Ukrayna’ya ba?land???nda bu kez K?r?m Tatarlar? ve di?erleriyle birlikte Ruslara haklar ve garantiler sa?lamak mant???n? içerir.

2B: KIRIM TATARLARI: FARKLI GRUP VE TUTUMLAR

K?r?m Tatarlar?’n?n durumu önce Ukrayna’n?n gelece?i (Rusya ya da Avrupa’ya entegrasyon sorunu) sonra da K?r?m’?n gelece?i (referandum) konular?nda yekpare bir tablo sunmuyor. Ukrayna toplumu Bat? ve Do?ucu olarak nas?l bölünmü? ise K?r?m Tatar toplumu da ayn? ?ekilde geleceklerini Bat? ya da Rusya’da görenler olarak bölünmü? görünüyor. Elbette ne Bat?’c? görünenler tam anlam?yla NATO’cu ne de Rusyac? görünenler Rusya yanl?s?. Asl?nda K?r?m Tatar hareketinin iki kanad? milli ç?karlar?n?n somut olarak kar??lar?na ç?kan iki seçenekten hangisinde daha fazla reali- ze edebilecekleri sorusuna verdikleri yan?tta ayr???yorlar. Temel sorunlar? ve öncelikli talepleri bak?m?ndan K?r?m Tatarlar?’n?n aralar?ndaki ayr?m hem siyaseten hem de sosyal ve kültürel olarak Ukrayna genelindeki düzeyde de?ildir.

Önemli bir ço?unlu?u temsil eden K?r?m Tatar Meclisi (Mustafa Cemil K?r?ml?o?lu ve Refat Çubarov) Ukrayna merkez sa?? ile paralel bir tutum sergileyerek K?r?m’?n Ukrayna’n?n bir parças? olarak kalmas?, Ukrayna’n?n da Avrupa’ya entegrasyon sürecinde olmas?n? olumlayan bir siyaset izlerken, K?r?m Tatar Halk Cephesi ve ba?ka grup ve bireyler ise aksi yönde tutum geli?tirdiler.

Avrupa yanl?s? sa? koalisyonun bugüne kadar izledi?i politika dü?ünüldü?ünde K?r?m Tatarlar?’n?n Ukrayna’daki yeni hükümet ve partilerle hareket etmesi kolay anla??l?r bir konu de?ildir. Yanukoviç’in devrilmesi sonras? Bat? ile ili?kilerde kilit rol oynayan yeni Ba?bakan Arseni Yatsenyuk sadece iki y?l önce K?r?m Tatarlar?’n?n ana yurtlar?na dönü?üne itiraz eden beyanlar veriyordu.»6 Yatsenyuk K?r?m Tatarlar?’n?, «Müslüman göçerler» olarak adland?r?yor, «K?r?m topra??n? i?gal ettiklerini, terörizme yatakl?k ettiklerini ve Türkiye yanl?s? olduklar?n?» ifade ederek nefret söylemleri geli?tiriyordu.

?imdi özetle K?r?m referandumunda ayr?mlar? daha da belirgin hale gelen K?r?m Tatar siyasi ve toplumsal aktörlerine bakarak sürecin gelecekte alabilece?i muhtemel biçim konusundaki çözümlememize geçebiliriz.

2B1: Kurultay/K?r?m Tatar Milli Meclisi

K?r?m Tatarlar?’n?n Sovyetler Birli?i’nin son y?l?nda sürgünden dönü?leri fiilen mümkün hale geldi?inde bölgeye dönen K?r?m Tatarlar?, henüz bölge d???nda bulunanlar? siyasi ve sosyal olarak temsil edecek, aralar?nda e?güdüm sa?layacak bir organ olarak «Kurultay»? in?a ettiler. Kurultay, K?r?m Tatarlar?’n?n sürgündeki mücadelesiyle art?k ya?ayan bir efsane haline gelmi? olan Mustafa Cemilev (K?r?moglu) liderli?inde te?kilatlanm??, ancak o günden günümüze K?r?m Tatar toplumunun farkl? siyasi e?ilim, meslek bölge vb. farkl?l?klar?n?n iyi kötü yans?yabildi?i bir platform olmu?tur. ?lk Kurultay’a yakla??k her 1000 ki?iye bir delege olmak üzere 255 delege seçilmi?ti; bunlardan 129’u K?r?m yar?madas?ndan, di?erleri ise sürgün bölgelerindendi. 26 Ha- ziran 1991’de toplanan ilk Kurultay kendisini 1917’de K?r?m Ceditleri yönetiminde toplanan birinci Kurultay’?n devam? olarak ilan ederek bile?ime ?kinci Kurultay ad?n? vermi?ti.

K?r?m Tatarlar? Üçüncü Kurultay’lar?n? 1996’da, Dördüncü Kurultay’lar?n? 2001’de, Be?inci Kurultay? 2007’de ve Alt?nc? Kurultay’lar?n? ise 2013 y?l?nda toplad?lar. Kurultay genellikle y?lda bir kez oturum gerçekle?tirmekte ve bu süre zarf?nda yürütme görevini Kurultay’?n seçmi? ve yetkilendirmi? oldu?u K?r?m Tatar Meclisi yerine getirmektedir.

K?r?m Tatar Meclisi (Meclis):

K?r?m Tatar Meclisi’ne k?saca Meclis denmektedir. Alt?n? çizmek gerekirse bu meclis K?r?m Özerk Bölgesi Meclisi de?il, K?r?m Tatar halk?n?n temsilciler meclisidir. Kurultay ve onun yürütmesi olan Meclis içerisinde Cemilev-Çubarov grubunun önemli bir ço?unlu?u olu?turmas? nedeniyle zaman zaman bir siyasi parti görünümü ya da alg?s?na sahip olsa da, Meclis bir etnik toplulu?un ulusal temsil platformudur. Ukrayna ve Ukrayna bünyesindeki K?r?m Özerk Cumhuriyeti yasa ve anayasalar? nezdinde ise Meclis sadece bir toplumsal cemiyet, bir sivil toplum örgütüdür.

Öte yandan meclis, bile?iminde müftüye ve özerk bölge bürokrasisinde önemli yerlere sahip ki?ilere yer vermesi ve K?r?m Tatarlar?n?n en geni? örgütü olmas? bak?m?ndan etkili bir temsiliyete sahiptir. Özellikle Cemilev’in uluslararas? tan?n?rl???, Meclis’i pratikte K?r?m Tatarlar?’n?n temsilcisi olarak öne ç?karmaktad?r.

Kurultay’?n yürütme organ? olan K?r?m Tatar Meclisi Ba?kanl???’n? 2013 y?l?- na kadar yürüten Cemilev (K?r?mo?lu) yerini Refat Çubarov’a b?rakm??t?r. Cemilev Ukrayna Meclisi (Rada) milletvekili görevini sürdürürken, Refat Çubarov da K?r?m Özerk Cumhuriyeti Meclisi nezdindeki temsiliyette öne ç?kmakta idi. Çubarov, Cemilev’in onay? ile halei olarak meclis ba?kanl???na getirildi?inden ve ayn? politik tutumu sergiledi?inden ikisinin temsil etti?i sa? kanat Ceditci-milliyetçi bu çizgiye Cemilevcilik de denmekte ve grup Cemilev-Çubarov grubu olarak da an?lmaktad?r.

Kurultay ve Milli Meclis’te egemen olan Cemilev-Çubarov grubunun K?r?m Tatar toplumunun ne kadar?n? temsil etti?ini tam olarak söylememiz mümkün de?il. Ancak K?r?m Özerk Cumhuriyeti Meclisi seçimlerinde 2006’da yakla??k % 6 ve 2010 seçimlerinde % 7’lik bir oy toplad?klar?ndan hareket edersek ve yar?madada en az %14’lük bir nüfus dilimine sahip olan K?r?m Tatarlar?’n?n en az yar?s?n?n yani % 50’sinin Kurultay-Rukh grubunu siyasi çizgi olarak da desteklediklerini tespit edebiliriz. Bu da söz konusu grubun önemli bir temsiliyete sahip oldu?unu, ancak iddia ettikleri gibi K?r?m Tatarlar?’n?n % 90′?n? temsil etmekten de hayli uzak olduklar?n? gösteriyor. Bu seçimlerin uluslararas? gözlemcilere aç?k ve en az itiraza konu olan seçimler oldu?unu da kaydedelim.

Cemilev (K?r?mo?lu)-Çubarov Grubunun Referandum Tutumu

19’uncu yüzy?l?n son çeyre?inde ?smail Gasp?ral?’n?n Bahçesaray’da ba?latt??? ve tüm Çarl?k Rusyas? topraklar?nda yayg?nla?an modernle?meci, seküler milliyetçi hareket Cedit hareketi olarak bilinir. 1905 itibar?yla Rusya’daki Kadet ve Osmanl?’daki Jöntürk ak?mlar?n?n merkezi e?ilimine yak?n olanlar? sa? Ceditçi; RSD?P ve sonra Bol?eviklere yak?n olan kanad? ise Sol Ceditçi olarak adland?r?l?r.

Ortak kökenlerinde ?smail Gasp?ral? Bey ve Numan Çelebicihan’?n yer ald??? bu ak?m, 1917-1920’lerde Bol?eviklere kat?lan sol bir kanat ile onun kar??s?nda yer alan bir sa? kanat olarak varl???n? sürdürmü?tür. Bugün de K?r?m Tatarlar? aras?ndaki farkl? grupla?malar? ve partileri anlamak için bu tarihsel sa?-sol Ceditler farkl?la?mas?n? an?msamakta büyük yarar vard?r.

Cemilev’in bugün sa?-Ceditçi bir tutum ald??? son derece net biçimde görünü- yor. Milli ç?karlar?n? ve gelece?ini Bat? ile i?birli?inde gören bir siyasi igür olmadan evvel (SSCB döneminde) ise insan haklar? ve bar??ç?l mücadele yöntemlerini öne ç?karan bir aktivist olarak onu kolayca sa?-Ceditçi olarak adland?rmak do?ru olmazd?.

II. Dünya Sava?? sonunda K?r?m Tatarlar?’na uygulanan toplu sürgün sonu- cunda ülkelerini kaybeden, üstelik benzer durumdaki ba?ka halklar yurtlar?na dönebilirken iade-i itibarlar?na ra?men topraklar?na dönemeyen K?r?m Tatarlar? 1960’lardan itibaren çe?itli biçimlerde itirazlar?n? dile getirmeye ba?larlar. Çok büyük bölümü Özbekistan topraklar?na yerle?tirilen bu topluluklar içinden ç?kan Mustafa Cemilev sürgün ve sürgün sonras? K?r?m Tatarlar?’na uygulanan iili ayr?mc?l??a, geri dönme hakk?n?n engellenmesi uygulamalar?na itiraz?n adeta sembolü olur. 1980’lerde defalarca tutuklanan Cemilev hiçbir zaman bar??ç?l ve dirençli bir eylem adam? olman?n ötesine geçmez. Bu y?llarda Cemilev, adeta Gandi gibi bir mücadele yöntemi benimsemi?ti: 1980’ler boyunca bar??ç?l araçlar ve söylemlerle davas?ndan vazgeçmez Mustafa Cemilev K?r?mo?lu.

SSCB’nin son günlerinde K?r?m Özerk Cumhuriyeti yeniden tesis edilirken Gorbaçov’un onay? ile K?r?m Tatarlar? da fiilen anayurtlar?na dönmeye ba?layabildiler. Gelenlerin eski topraklar?nda art?k ba?kalar? vard?r ama yine de K?r?m Tatarlar? yeni bir ba?lang?ç yapmaktan vazgeçmezler. Derme çatma kulübeleri tu?lalarla örülürken «ya anayurt ya ölüm» yazarak kurduklar? evler yaln?zca bar?nacaklar? yeni yuvalar?, de?il kavu?ulan anayurtlar?d?r da.

??te K?r?m Tatar halk?n?n varl?k ve yokluk mücadelesinden geçti?i bu dönemin sembol ismi Cemilev, mücadelenin, ba?ar?n?n, geçmi?in ve gelece?in adeta sembolle?ti?i isimdir. Ancak apartheit sonras? Mandela’n?n geçirdi?i de?i?im ya da izledi?i siyaset ile halk?n beklentileri konusunda yaratt??? hayal k?r?kl?klar?, belki Cemilev için daha da geçerlidir. Anayurda dönenlerin Ukrayna merkez yönetimleri ve K?r?m Özerk Cumhuriyeti yönetimleri nezdinde çözülmesi gereken a??r sorunlar? kar??s?nda Cemilev ve temsil etti?i çizgi hayli sembolik kalmaktayd?. Kitlelerin sevgi ve sayg?s?n? sürdürmesine kar??n Cemilev, ba?ta geri dönenlerin mülkiyet hakk? olmak üzere pek çok sosyal sorunun çözümünde oldukça at?l kalm??t?r. Etraf?nda olu?an küçük bir bürokrasi, Ukrayna sa? siyasetçileri ve devlet kadrolar? ile i?birli?i içinde yolsuzluklardan paylar?n? fazlas?yla alm??lard?r.

Art?k muhaliflerinin Cemilevciler olarak adland?rd??? bu kesim t?pk? zaman?nda sa? kanat ceditlerin yapt??? gibi kendilerine daha fazla milli serbesti ve hak vaat edenlerle de?il, aç?kça Tatar kar??t? nefret söylemleri yayabilen Tima?enko-Arsenyuk-T?rç?nov gibi NATO’cu muhafazakâr merkez sa? e?ilimlerle i?birli?i yapmay? tercih etmi?, üstelik bu tercihlerinde de kat? bir stratejik süreklilik sa?lam??lard?r.

Cemilevci Milli Meclis, yeni Ukrayna yönetimine ba?l?l???n? ?srarla bildirmi?, 16 Mart Referandumu’nu gayrime?ru ilan etmi?, K?r?m Tatarlar?’n?n yüzde 99’unun referandumu boykot etti?ini duyurmu?, ancak gelinen noktada bu siyasetinin K?r?m Tatarlar? nezdinde etkinlik kayb?na neden olaca??n? fark ederek utangaç bir taktik de?i?ikli?e gitmi?tir. Meclis, 1 Nisan 2014’te yapt??? toplant?n?n ard?ndan K?r?m Tatarlar? için yeni K?r?m Özerk Yönetimi’nde daha etkili konumlar ve anayasal haklar vaat eden Rusya’n?n bölgede ya?ayan Tatarlar için ilerleme anlam?na geldi?ini görmezden gelemeyece?ini ortaya koyan bir karara imza atm??t?r.

1 Nisan tarihli Milli Meclis Ka- rar? ile «K?r?m Tatar Milli Meclisi, K?r?m Tatarlar?’n?n ç?karlar?n? temsil etmek üzere K?r?m Tatarlar?’n?n K?r?m Bakanlar Kurulu’na (art?k Rusya içinde bulunan yeni K?r?m Özerk Cumhuriyeti kastediliyor) kat?l?m?n? kabul ederek, Lenur ?slamov’u K?r?m Ba?bakan Yard?mc?l???’na, Zaur Smirnov’u ise K?r?m Cumhuriyet Milletler ve Sürgün Edilen Vatanda?lar ??leri Komitesi Ba?kanl???’na önerdi». Ancak Rusya ve referandum kar??s?nda sert aç?klamalar yapan ve gayrime?ru ilan eden Cemilev ve Çubarov bu karar? tuhaf bir taktikle yerine getiriyor: Refat Çubarov, «söz konusu karar?n, K?r?m’?n köklü halk? olan K?r?m Tatarlar?’n?n kabulü ve iste?i olmadan K?r?m’da meydana gelen siyasi, hukuki, ekonomik ve di?er de?i?iklikleri tan?mak anlam?na gelmedi?ini belirtti.» Ve söz konusu temsilcilerin Milli Meclis’ten ç?kar?larak ilgili makamlara gelmeleri sa?lanarak siyasi boykota devam karar? al?nm?? oldu.

Asl?nda bu, NATO koridorlar?ndan ç?kmayan ve vaktini kendi bölgesinden ziyade Türk televizyonlar?nda geçiren Cemilev’in, Rusya’n?n en az?ndan K?r?m Tatarlar?’na daha fazla hak ve güvence verdi?ini fiilen kabul etmesi olarak okunmal?d?r.

Elbette Milli Meclis’in bu karar? hiçbir Türkiye gazetesinde ve Bat? medyas?nda yer bulmad? ve geçi?tirildi. Cemilev-Çubarov kar??s?nda yer alan di?er Tatar gruplar? son derece pragmatik ama talepleriyle daha uyumlu bir yol izlediklerinden ortaya ç?kan sonuçlar? kendi inisiyatilerini güçlendirecek ?ekilde de?erlendirebildiklerini söyleyebiliriz. Nitekim Putin’in 16 Mart sonras? K?r?m Tatarlar? ile yapt??? görü?melerde temsiliyet bu gruplara geçecektir. Ba?ta Milli F?rka olmak üzere K?r?m Tatar Halk Cephesi’nin çe?itli unsurlar? ve müttefiklerine bakt???m?zda bu durum daha da anla??l?r olacakt?r.

2B2: K?r?m Tatar Halk Cephesi (KTHC) ve Milli F?rka:

K?r?m Tatarlar?’n?n daha seküler «sol-Cedit» gelene?ini temsil etti?ini söyleye- bilece?imiz Milli F?rka, K?r?m Tarlar? içinde Cemilev-Çubarov grubunun ana muhalefeti olarak da adland?r?labilir.

2007 y?l?nda Turuncu Devrim sonras? Yu?çenko-Timo?enko iktidar?nda K?r?m’?n özerk statüsünün kald?r?lmas? gündeme getirildi?inde buna itiraz eden ba?l?ca grup olarak tutum alm??lard?.

Milli F?rka lideri Vasfi Abdrahimov, hareketini K?r?m milliyetçisi ve Avrasyac? olarak tan?ml?yor. Abdrahimov’a göre Ukrayna yönetimleri aç?k ve dolayl? biçimlerde asimilasyoncu politikalar izliyorlar. Milli Meclis’i sert biçimde ele?tiren Milli F?rka liderine göre Cemilev-Çubarov grubu Avrupa ve NATO yanl?s? politikalar izleyerek milli ç?karlar? da zedeliyorlar.

Milli F?rka 16 Mart Referandumu’nda Rusya ile birle?me lehinde oy kullanacaklar?n? aç?klam??t?. Milli F?rka bu karar?n? K?r?m Meclisi’nin ve (dolayl? olarak Rusya’n?n) K?r?m Tatarlar?’na Ukrayna’n?n bugüne kadar vermedi?i haklar ve garantileri vermesine ba?l?yordu. K?r?m Tatar halk?n?n milli haklar?n?n ve dilinin 1944 sonras?nda anayasal güvence alt?na al?nmas? ve yerel ve genel düzeyde temsiliyet kotalar?n?n vaat edilmesi Milli F?rka liderli?inin anti-Kiev/AB/NATO tutumunun temelini olu?turuyor.

Bunun yan?nda Rusya’da 20 milyon Müslüman?n bulunmas? ve onlar?n yan?nda olman?n Avrasyac? bir ba?lamda sa?layaca?? konfor ve gelecek gibi unsurlar da kitleleri ikna etmek için kullan?lan argümanlar aras?ndayd?. Vasfi Abdrahimov referandumdan bir gün önce K?r?ml?lara yapt??? ça?r?da tam bir Avrasyac? sentez kullanarak ?unlar? söylemi?ti: «Biz Türklerin büyük Türk eli dedi?i, Ruslar?n büyük Rus dünyas? dedi?i co?rafya bir ayn?d?r; bunu birlikte kurup, geli?tirip güçlendirip savunaca??z.» Milli F?rka, ?smail Gasp?ral?’n?n 1881 tarihli «Rus-Do?u Uzla?mas?: Rusya Müslümanl???» çal??mas?ndan da, «Avrupa ile de?il Rusya ile gelecek kurulmal?» yönünde kimi sözleri al?nt?layarak referandum tutumuna Gasp?rac?/Ceditçi bir dayanak ileri sürüyordu.»

Milli F?rka’n?n 16 Mart öncesinde en güçlü oldu?u argüman ise genel olarak K?r?m Tatar milli hareketinin 1944 sürgününden bu yana en önemli, en temel talebinin 1944 öncesi statüye dönmek oldu?unu an?msatarak ortaya ç?kan?n büyük ölçüde 1944 öncesine dönmek anlam?na geldi?ini ileri sürmesi idi. Gerçekten de K?r?m Parlamentosu ve Putin’in önerdi?i, vaat etti?i ve söz verdi?i çerçeve neredeyse tam olarak 1944 öncesine dönme anlam?n? ta??yor.

16 Mart Referandumu ile 1921 K?r?m Tatar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nde tan?mlanan haklara hiç olmad??? kadar yak?n olunmas?, Milli F?rka’n?n oldu?u kadar, onunla ço?u durumda K?r?m Tatar Halk Cephesi (KTHC) bünyesinde mücadele yü- rüten di?er milli grup ve olu?umlar?n da etkinliklerini art?rm??t?r.

K?r?m Otokton Halklar?n? Ara?t?rma ve Destekleme Vakf?:

Nadir Bekirov’un ba?kanl???ndaki vak?f 1997’de kurulmu?tur. Ukrayna merkezi yönetimlerinin, ba?ta K?r?m Tatarlar? olmak üzere yerli, otokton halklar?n?n kültürel, ekonomik ve sosyal haklar?na yönelik k?s?tlamalar?n? ve ayr?mc?l?klar?n? ele?tiren fa- aliyetler yürütmektedir.»12 K?r?m Tatar entelektüel camias?ndan bilinen simalar?n yer ald??? bu olu?um, BM Anadil Günü ve benzeri vesilelerle K?r?m Tatar halk?n?n milli kültürel haklar? için merkezi hükümete ele?tirel bir bask? grubu olarak çal??malar yürütmektedir. Milliyetçili?i ço?ulcu, çok kültürlü bir yakla??mla ele alan Vak?f, son K?r?m referandumunda halklar aras? bar?? için Rusya’ya kat?lma yönünde siyasi tutum geli?tirdi. Asl?nda Bekirov’un tutumu da di?erleri gibi mevcut durumda hangi seçene- ?in K?r?m Tatarlar? için daha fazla olanak yarataca?? ile ilgili. Çünkü Bekirov bugüne kadar «ne komünistler (SSCB kastediliyor), ne Turuncu Devrimciler ne de Bölgeler Partisi’nin (devrik ba?kan Yanukoviç) K?r?m için hiçbir ?ey yapmad?klar?»n? ifade ediyor.»

Vatanda? Vakf?

Rustem Halilov’un ba?kanl???n? yapt??? Vatanda? Vakf? çevresi, son y?llarda henüz sürgünden anayurt K?r?m yar?madas?na dönememi? olan 80 ile 120 bin K?r?m Tatar?’n?n geri dönebilmeleri için ba?ka sivil toplum kurulu?lar? ile çe?itli projeler ge- li?tirmeye çal???rken ad?ndan söz ettirmi?ti. Ukrayna ve K?r?m genelindeki insan hak- lar? örgütleri ile de i?birli?i yapan vak?f, 2012 y?l?nda yapt??? aç?klamada yürüttükleri çal??mada yakla??k 17 bin 500 ailenin hala anayurtlar? d???nda ya?ad?klar?n? belirterek Ukrayna merkezi hükümeti ile i?birli?i yaparak geri dönü?ü sa?layacak projeler için temaslarda bulunduklar?n? ifade ediyordu.

Referandum öncesinde tüm K?r?ml?lar?n tek ve ortak anavatanlar?na sahip ç?kmalar? ve «Ukrayna’n?n tamam?na hâkim olan toplumsal histeriye K?r?m’da teslim ol- mamak gerekti?ini, bu en zor zamanda bile fa?istlerin provokasyonlar?na dikkat edip onlara benzemeden bar??ç?l tutumlar? geli?tirmek gerekti?ini» ifade ederek, Kiev’de iktidara gelen yeni yönetimle aralar?na aç?k bir fark koymu?tur.

Sebat Cemaati/Te?kilat?:

Geleneksel K?r?m Tatar dindarlar?nca olu?turulmu? bir dini cemaattir. Ya?ant? ve söylemleriyle tutucu ve siyasal ?slamc? bir görüntü arz etmekle birlikte, farkl?l?klarla bir arada ya?ama ve köktencilik kar??t? siyasi tutumlar?yla kendine has bir dini toplu- luktur. K?r?m referandumunda Milli F?rka, sol entelektüeller ve aktivistler ile birlikte bar?? ve uzla?? konusunda yap?lan ?srarl? ça?r?lara kat?ld?lar.

Sebat, Cemilev ve Çubarov’un K?r?m Tatar Milli Meclisi grubu d???nda kalan parti, inisiyatif ve güçlerle birlikte, özellikle Yu?çenko-Tima?enko döneminde K?r?m Tatarlar?’n?n ya?ad?klar? toprak sorunu üzerinde duran gruplardan biridir. 2007’de KTHC unsurlar?n?n i?tirak etti?i ve Ukrayna Bakanlar Kurulu önünde 100 günü a?an dönü?ümlü açl?k grevi yapan grupta yer ald?lar. Grubun 2012 ?ubat?nda Euromey- dan da meydana gelen süreci öngörmü?çesine sorduklar? soru ?u idi: «Ukrayna + Soyk?r?m = Avrupa’ya Entegrasyon mudur?».

2C: 16 MART KIRIM’IN STATÜSÜ REFERANDUMU SONUÇLARI:

Resmi verilere göre 16 Mart 2014 K?r?m Referandumu’nda 1 milyon 274 bin 96 ki?i oy kulland?. Bu seçime kat?l?m oran?n?n % 83,1 olarak gerçekle?ti?ini gösteriyor. K?r?m içinde özel bir statüye sahip olan Sivastopol’de ise 274 bin 101 ki?inin oy kulland??? bildiriliyor ki bu da söz konusu bölge seçmen say?s?n?n % 95,6’s?na tekabül ediyor.18

Tüm kesimlerin mobilize oldu?u dü?ünüldü?ünde toplamda % 7-15’lik bir boykot ve % 5-10’luk bir her tür seçime kay?ts?zl?k tutumunun ortaya ç?kt??? ileri sürülebilir.

Bu seçimin uluslararas? hukuk, Ukrayna hukuku ve genel olarak seçim hukuku aç?s?ndan me?ruiyetinin yan?nda en çok tart???lan boyutlar?ndan birisi K?r?m Tatarlar?’n?n tutumu ve oy davran???yd?. Rusya yanl?s? çevreler resmi olarak K?r?m Tatarlar?’n?n yakla??k yar?s?n?n seçimlere i?tirak etti?ini ileri sürerken Kurultay/Meclis grubu ise K?r?m Tatarlar?’n?n % 90 (baz? beyanlarda % 99) oran?nda seçimleri boykot ettiklerini iddia ettiler.

Meclis d??? çevre, STK ve aktivistlerin say? ve beyanlar? dikkate al?nd???nda ve Meclis’in normal ?artlarda % 50 üzeri bir siyasi destek sa?layamad??? dü?ünüldü?ünde K?r?m Tatarlar?’n?n yar? yar?ya farkl?la?t?klar?n? dü?ünmemek için fazlaca bir neden gö- rünmüyor. Bu bak?mdan K?r?m Özerk Cumhuriyeti resmi sözcülerinin «referanduma Tatarlar?n % 40′? kat?ld?» beyanlar? muhtemel kat?lma oran?n? yans?t?yor görünmek- tedir.

Hakan GÜNE?

HAKAN GÜNE? kimdir?

1972 do?umlu olan Hakan Güne? ?stanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararas? ?li?kiler Bölümünde Ö?retim Üyesidir. Yüksek Lisans?n? ?stanbul Üniversitesi ve Lisans?n? Bo?aziçi Üniversitelerinde tamamlad?. Marmara Üniversitesi’nde «Orta Asya’da Siyasal Konsolidasyon ve Mobilizasyon» konulu doktora tezini 2005 y?l?nda tamamlad?. Orta Asya’da K?rg?z Amerikan Üniversitesi (AUCA) ve Özbekistan Ta?kent Frans?z Orta Asya Ara?t?rmalar? Enstitüsü’nde (IFEAC) ve Kazakistan Alma Ata’da KIMEP Sosyal Ara?t?rmalar Merkezinde misafir ara?t?rmac? olarak bulundu. ?ngilizcenin yan?nda Rusça, Farsça, K?rg?z, Kazak, Özbek ve di?er bölge dillerini bilen Doç. Dr. Hakan Güne?’in Orta Asya ba?ta olmak üzere eski SSCB ülkelerinin sosyal ve siyasal dönü?ümleri konular?nda ulusal ve uluslararas? çe?itli makaleleri var.

http://www.turkasi.net/kirim-surecine-farkli-bir-bakis/